به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، حقیقت تلخ این است که جاده فرهنگ در ایران عموماً یک‌طرفه بوده است. به گفته برخی از کارشناسان، چمدان‌چمدان کتاب به کشور وارد می‌شود، اما ترجمه آثار ایرانی دانه دانه صورت می‌گیرد؛ موضوعی که رهبر معظم انقلاب نیز در سخنان خود در جمع دست اندرکاران فضای نشر عنوان و به آن تأکید کرده‌اند. «نهضت ترجمه» کلیدواژه‌ای است که ایشان در این خصوص مطرح و مسئولان را به توجه به این وادی دعوت می‌کنند.
حالا پرسش اساسی اینجاست که چرا فضای فرهنگی در کشور یک‌سویه است و همواره در بر پاشنه واردات چرخیده است؟ یا ادبیات ایران حرفی برای گفتن در عرصه جهانی ندارد؟ چرا ادبیات ایرانی در خارج از مرزها حتی در کشورهای منطقه شناخته شده نیست؟
پاسخ روشن است. ما ظرفیت‌های پرشماری در حوزه ادبیات معاصر داریم. ظرفیت‌هایی که هنوز برای ناشران خودمان نیز ناشناخته مانده چه رسد به ناشران کشورهای دیگر. اما هنوز نتوانستیم استانداردهای انتقال این ظرفیت‌ها به خارج از ایران را مهیا کنیم.
در دهه ۹۰ طرح گرنت (حمایت از ترجمه و انتشار کتابهای ایرانی در خارج از کشور) در وزارت فرهنگ و ارشاد راه‌اندازی شد و هر چند با نواقصی همراه بوده و هنوز هم هست، اما توانست راه را برای پاره‌ای از کتاب‌ها باز کند. اخیرا‌ً نیز مسیر تازه‌ای پیش روی جهانی‌سازی نشر ایران باز شده است؛ مسیری که از آن به فلوشیپ یاد می‌شد و حالا فرهنگستان زبان و ادب فارسی، واژه «نشریاری» را برای آن انتخاب کرده است.
اگرچه مقدمات برگزاری نخستین نشریاری تهران در سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران با برگزاری رویداد نشر تهران کلید زده شد، اما این مقدمه به دلیل شکل اجرا مورد انتقاد بسیار جدی فعالان نشر ایران مواجه شد؛ تا اینکه در نخستین روزهای اسفند سال گذشته و کمتر از دو ماه مانده به برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، خبرها از تصمیم وزارت ارشاد برای برگزاری نخستین فلوشیپ (نشریاری) تهران با محوریت ادبیات کودک و نوجوان حکایت داشتند. همه چیز خیلی سریع رخ داد و با بالا آمدن سایت نشریاری ثبت نام‌ها شروع شد. ورود یک آژانس ادبی از ترکیه که مسئولیت برگزاری نشریاری استانبول را بر عهده داشت، به عنوان نهاد همکار، حاشیه‌هایی را برای این رویداد به وجود آورد؛ حاشیه‌هایی که به نقش این آژانس و چرایی حضور او در برگزای این رویداد می‌پرداختند.
انجمن ناشران کتاب کودک و نوجوان، مجری هماهنگی این رویداد با ناشران داخلی شد و تبلیغ و اطلاع‌رسانی بر عهده آژانس ترک قرار گرفت. وزارت ارشاد نیز مسئولیت دعوت و انتخاب ناشران خارجی را در کنار اجرا بر عهده گرفت.
نمایشگاه کتاب آغاز شد و همزمان با ششمین روز برگزاری، نشریاری تهران نیز افتتاح شد و به مدت ۳ روز با حضور ۳۰ ناشر داخلی و ۳۰ ناشر خارجی فعالیت خود را ادامه داد.
خوشبختانه نخستین نشریاری تهران توانست در حوزه اجرا و مدیریت، توجه ناشران خارجی و داخلی را به خود جلب کند. از سوی دیگر، ظرفیت‌های نشر کودک و نوجوان، ویژگی‌های چاپ کتاب و تصویرگری ادبیات کودک و نوجوان در ایران آن‌قدر بود که بتواند توجه ناشران خارجی را به خود جلب کند.
از میان ناشران ایرانی متقاضی حضور در نشریاری تهران، ۳۰ انتشارات و آژانس ادبی شامل انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان، انجمن ناشران دیجیتال کودک و نوجوان، انجمن تصویرگران ایران، شورای کتاب کودک، انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، کارگزاری ادبی ناکتا، آژانس ادبی کیا، آژانس ادبی صبا، آژانس ادبی سلجوق، کارگزار ادبی با مدیریت سمیه سلطان‌پور، کارگزاری ادبی روایت قلم، انتشارات شهر قلم، انتشارات میچکا، نشر افق، کانون پرورش فکری کودک و نوجوان، انتشارات مهرستان، نشر مهرک باادب، انتشارات براق، انتشارات پرتقال، کتابهای طوطی (انتشارات فاطمی)، انتشارات نخل سبز، انتشارات جمال، انتشارات داستان‌های کودکان، انتشارات ایران‌بان، انتشارات به‌نشر، انتشارات پی‌نما، انتشارات آی قصه و نشر گاندو، انتشارات هزار برگ، انتشارات شورا و انتشارات محراب قلم انتخاب شدند تا با ۳۰ ناشر و آژانس ادبی از ۲۲ کشور جهان شامل ترکیه، هند، عربستان، استرالیا، چین، ازبکستان، روسیه، پاکستان، قزاقستان، مقدونیه، مالزی، مغولستان، اندونزی، ایتالیا، اسپانیا، عمان، کویت، بنگلادش، ازبکستان و قرقیزستان به مذاکره بنشینند.
در نهایت، به گفته «علیرضا نوریزاده» دبیر اجرایی طرح نشریاری، ۱۶۸ پیش‌قرارداد بین ناشران ایرانی و ناشران خارجی به امضا رسید که نهایی شده این قراردادها در ماه‌های پیش رو مشخص می‌شود. اما فارغ از آمارهای پیش‌قرارداد و… نخسیتن نشریاری تهران در واقعیت تا چه اندازه موفق بود و توانست نظر ناشران و آژانس‌های ادبی خارجی را به خود جلب کند؟ آیا توانسته‌ایم گامی به سمت جهانی‌سازی نشرمان پیش رویم؟ ناشران خارجی حاضر در نشریاری ایران چه تصویری از ادبیات ایران و نمایشگاه کتاب تهران را با خود بردند؟
خبرگزاری تسنیم برای پاسخ به این پرسش به سراغ ناشران خارجی حاضر در نشریاری تهران رفت.
«محمد چراغ» نویسنده و ناشری از کویت بود که پتانسیل کتابهای ایرانی به لحاظ محتوا و تصویر را بسیار خوب ارزیابی کرد و گفت: من قبلاً هم ایران بودم، مشهد بودم و شناخت خوبی از تهران نداشتیم؛ اولین بار است که در فلوشیپ شرکت می‌کنم و نمایگشاه کتاب تهران برایم بسیار جالب است. به نظر من ایران پتانسیل خیلی خوبی برای تولید محتوا و نشر کتاب کودک و نوجوان دارد.
وی ادامه می‌دهد: تنها مشکل به نظر من این است که چرا این کتاب‌ها همه به زبان فارسی است؟ چرا هیچ کتابی به عربی ترجمه نشده است؟ اگر چکیده و معرفی این کتاب‌ها به عربی ترجمه شود، همکاری متقابل خوبی را می‌تواند رقم بزند.
ناشر کویتی: جای خالی نشر ایران در بازار ۴۰۰ میلیون نفری کشورهای عربی
محمد چراغ با اشاره به ظرفیت ۴۰۰ میلیون نفری عرب‌زبانان دنیا که در سطح جهان پراکنده هستند، می‌گوید: بازار کشورهای عربی بسیار وسیع است. بین ایران و کشورهای عربی مشابهت‌های بسیار بیشتری به لحاظ فرهنگی و تمدنی وجود دارد تا بین کشورهای عربی و اروپایی؛ بنابراین وقتی ما به لحاظ فرهنگی شبیه تریم، اینکه بتوانیم داد و ستد اقتصادی بر محور نشر داشته باشیم، برایمان بسیار امکان‌پذیرتر است و از این جهت ایران می‌تواند بازار خوبی در کشورهای عربی منطقه داشته باشد.
وی با اشاره به نبود کتابهای ناشران ایرانی در بازار نشر، از نبود کتابهای ایرانی در بازار کشورهای عرب‌زبان منطقه ابراز تعجب می‌کند و می‌گوید: وقتی ایران چنین ظرفیتی در عرصه نشر دارد، چرا ما نباید شاهد این کتاب‌ها و ظرفیت در بازار نشر کشورهای عربی باشیم.
چراغ با ابراز خرسندی از حضورش در نشریاری تهران می‌گوید: این فلوشیپ‌ها باید حداقل سالی یکبار برگزار شود تا شاهد برقراری ارتباط و تعامل بین ناشران با یکدیگر باشیم. من قرارهای ملاقات بسیاری در این فلوشیپ با ناشران داشتم که ۷ قرار منتج به قرارداد نهایی شد و ۱۰ قرارداد نیز به مرحله پیش‌قرارداد رسیده و به زودی نهایی می‌شود.
«هن جانگ» نماینده انتشارات «لایف تری» از کشور چین، دیگر شرکت‌کننده در فلوشیپ نشر تهران بود. چانگ نیز برای نخستین بار بود که به ایران سفر می‌کرد و از خدمات قابل توجه نمایشگاه کتاب تهران برای مخاطبان عمومی ابراز شگفتی می‌کرد.
ناشر چینی: تصویرگری ایران تنها محدود به اِلِمان‌های شرقی نیست
وی درباره نگاهش به نشر ایران به تسنیم می‌گوید: نکته‌ای که برای من بسیار عجیب بود، تصویرگری کتابهای ایرانی است. تصاویر بسیار زیبایی که تنها محدود به اِلِمان‌های شرقی نبود، بلکه بین‌المللی بود؛ کتاب‌ها را در بر گرفته بود و این نکته برای ورود به بازار جهانی بسیار مثبت است.
چانگ که عمده پیش‌قراردادهایش با ناشران ایرانی حول محور تصویرگری بوده است، می‌گوید: تا پیش از این، شناخت کمرنگی از ادبیات ایران داشته و حالا می‌داند که ظرفیت نشر کودک و نوجوان ایران برای ورود به عرصه بین‌الملل بسیار بالاست.
وی به حضور چین در نمایشگاه کتاب به عنوان مهمان ویژه در سال‌های گذشته اشاره کرده و عنوان می‌کند که سال گذشته در پکن نمایشگاهی برگزار شد که طراحانی از ایران نیز در آن شرکت کردند؛ این موجب شد که به نوعی کتابهای ایرانی و تصویرگری ایرانی در چین بیشتر شناخته شود.
وی ظرفیت نشر ایران را برای بازارهای چین بسیار خوب ارزیابی کرده و می‌گوید: ارتباطاتی مثل نشریاری تهران می‌تواند ظرفیت نشر ایران در بازار چین را افزایش دهد.
ناشر نپالی: تنوع بالای کاراکترهای داستانی در نشر ایران
«راجیو داهار جاشی» مدیر انتشارات کاتالای از نپال ناشر دیگری بود که با تسنیم به گفت‌وگو نشست. به گفته او نپال کشوری در جنوب شرق آسیا که بین بین هند و چین با ۳۰ میلیون جمعیت واقع شده است، هیچ شناختی از بازار نشر ایران ندارد. وی که سالها بر روی نشر کودک و حالا بر روی نشر کتاب نوجوان متمرکز شده است، از طریق چند دوست ایرانی قبلاً با ادبیات ایران آشنایی محدودی پیدا کرده است؛ اما برای نخستین بار است که به ایران و نمایشگاه کتاب تهران آمده است.
داهار جاشی با اشاره به تجربه حضور خود در نمایشگاه کتاب تهران، آن را شگفت‌آور توصیف کرده و می‌گوید: من پیش از این طرفدار تصویرگری‌های ایرانی شده بودم؛ اما با حضور در نمایشگاه کتاب و بازدید از بخش کودک و نوجوان متوجه گسترده بودن این موضوع در نشر ایران و تنوع بالای آن شدم.
به گفته جاشی، تنوع کاراکترهای داستانی در ادبیات کودک و نوجوان ایران بسیار بالاست.
وی به فراگیر بودن نمایشگاه کتاب تهران اشاره کرده و می‌گوید: اینکه در هر بخش نمایشگاه یک فعالیت هنری مرتبط با کتاب از اجرای نمایش گرفته تا داستان‌خوانی و… اجرا می‌شد و نمایشگاه فقط محدود به حضور متخصصان نشر نبود، برایم بسیار جالب بود.
این ناشر نپالی با اشاره به حضورش در بسیاری از فلوشیپ‌های نشر دنیا ادامه می‌دهد: نشریاری تهران به عنوان نخستین تجربه برگزاری بسیار خوب بود. هماهنگی در برگزاری دیدارها و امضای قراردادها بسیار منظم بود.
ایرانی‌ها باید خود را به جهان معرفی کنند
وی با اشاره به ظرفیت نشر کودک و نوجوان گفت: کتابهای کودک و نوجوان ایران به لحاظ تصویرگری و محتوا از سطح بالایی برخوردار هستند، اما متأسفانه این ظرفیت را ایرانی‌ها نتوانسته‌اند به خوبی به نمایش بگذارند. پیشنهاد من این است که در بازارهای بین‌المللی، ناشران ایرانی حضور بیشتری داشته باشند. ایرانی‌ها باید خود را به جهان معرفی کنند. همان‌قدر که از دیگران برای حضور در کشورشان دعوت می‌کنند، خودشان نیز برای حضور در کشورهای دیگر تلاش کنند تا فرهنگ و ادبیات خود را به دنیا نشان دهند.
در پایان، این ناشر پیشنهاداتی برای تبادل فرهنگی و تجاری ارائه داد؛ از جمله معرفی آثار ایرانی در نپال و بالعکس؛ ترجمه و انتشار کتابهای ایرانی در نپال و برگزاری ورکشاپ‌های مشترک در حوزه تصویرگری و نشر. او همچنین اعلام کرد که در حال حاضر ۱۵ قرارداد نشر امضا کرده است که بخش قابل توجهی از آن‌ها نهایی شده است و حضور او در نشریاری تهران، نشان‌دهنده تمایل و پتانسیل همکاری‌های بیشتر در آینده است.
«اسماعیل کریم‌اف» از ازبکستان، مدیر انتشارات نسیم کتب نیز دیگر ناشر خارجی حاضر در نشریاری تهران بود. کریم‌اف که فارسی را در دانشکده خاورشناسی ازبکستان آموخته است، می‌گوید که کتاب‌هایی از ادبیات کلاسیک ایران در ازبکستان شناخته شده هستند اما از ادبیات معاصر شناختی وجود ندارد.
ناشر ازبک: نشر ایران می‌تواند خلأهای بازار نشر ازبکستان در حوزه کودک را برطرف کند
وی با اشاره به ضعف‌های کشورش ازبکستان در حوزه نشر کودک و نوجوان می‌گوید: ما خلأهای بسیاری در این حوزه داریم و نشر ایران می‌تواند بسیاری از این خلأها را برطرف کند.
کریم‌اف با اشاره به وسعت نمایشگاه کتاب تهران می‌گوید: نمایشگاه کتاب تهران بر خلاف بسیاری از نمایشگاه‌های کتاب دنیا تنها یک فضا برای مخاطب خاص نبود، بلکه بازدیدکنندگان بسیاری را به سمت خود جلب کرده بود.
کریم‌اف نیز مانند دیگر ناشران خارجی حاضر، به تصویرگری به عنوان مهمترین ویژگی نشر کتابهای کودک و نوجوان ایران اشاره کرده و می‌گوید: در ازبکستان چند کتاب ایرانی منتشر کرده و تصور می‌کند که می‌تواند با ورود کتاب ایرانی به بازار ازبکستان، اتفاقات خوبی را رقم بزند.
«هدیه باز» نماینده آژانس ادبی اینتروتمای ترکیه نیز از فعالان فلوشیپ نشر تهران بوده است. او معتقد است که رویداد نشریاری تهران بسیار حرفه‌ای برگزار و تعامل خوبی بین ناشران برگزار شد، اما توقع این بود که تعداد ناشران ایرانی بیشتری می‌توانستند از ایران در نشریاری حضور داشته باشند.
هدیه باز نیز قبل از هر چیز، تصویرگری کتابهای ایرانی را ستوده و می‌افزاید: برخی از کتابهای منتشر شده در ادبیات ایران می‌توانند به راحتی به بازارهای جهانی راه پیدا کنند؛ اما برخی دیگر به لحاظ محتوا اندکی سنگین هستند؛ مثلاً کتاب‌هایی که درباره جنگ منتشر شده است، ممکن است برای مخاطبان کودک و نوجوان برخی کشورها از جمله ترکیه سنگین باشد. اما به نظر می‌ر‌سد که مخاطبان کودک و نوجوان ایرانی در این محتویات عمیق‌تر و با درک بالاتری ورود پیدا کرده‌اند.
ناشر ترک: عدم توجه ناشران ایرانی به کپی‌رایت موجب بی‌اعتمادی ناشران خارجی می‌شود
وی درباره شناخت ترک‌ها از بازار نشر ایران می‌گوید: به دلیل حضور ناشران ایرانی در فلوشیپ استانبول در سال‌های اخیر، کتاب‌هایی از ایران در ترکیه منتشر شده و طبیعتاً از ادبیات ترک نیز در بازار ایران کتاب‌هایی منتشر شده است؛ اما به دلیل نپیوستن ایران به قانون کپی‌رایت و عدم رعایت یک توافق و قراداد داخلی مبتنی بر قانون برخی از ناشران ترک، که شاهد انتشار آثارشان در ایران بدون پرداخت حق رایت بوده‌اند، مقداری عقب‌نشینی کرده و برگشت اعتماد اندکی دشوار است.
نماینده آژانس ادبی اینتروتمای ترکیه معتقد است اگر قانون یا تعهدی ایجاد شود که بتوان در توافق با ناشر اقدام به انتشار کتابهای ترک و ایرانی در کشورهای دو طرف کرد، بسیاری از ناشران ترکیه خواهان ارتباط با ایرانی‌ها هستند.
حق رایت ناشران ایرانی بالاست
وی دومین مانع در برقراری ارتباط ناشران ایرانی با ناشران خارجی را حق‌التألیف بالای ناشران ایرانی عنوان کرده و می‌گوید: در کشورهای دیگر عدد پایین‌تری برای حق رایت مطالبه می‌شود؛ اما ناشران ایرانی معمولاً رقم بالایی پیشنهاد می‌دهند که این خود در روند اجرای قرارداد مشکل ایجاد می‌کند.
وی به ظرفیت‌های نشر ایران در مقابل برخی کشورهای منطقه اشاره کرده و می‌گوید: اگر ناشران ایران قواعد نشر بین‌الملل را رعایت کنند، به راحتی می‌توانند در بازار جهانی موفقیت کسب کنند.
این ناشر به بومی‌سازی فرهنگ ایرانی در کتابهای کودک و نوجوان اشاره کرده و آن را عامل مثبتی برای موفقیت کتابهای ایرانی در برخی کشورها از جمله ترکیه عنوان کرده و می‌گوید: چون فرهنگ ایران و ترکیه به هم شبیه است پافشاری برخی ناشران ترک روی فرهنگ بومی و ملی می‌تواند به پیوند نشر ایران و ترکیه منجر شود.
حوزه کتاب کودک و نوجوان در سال‌های پس از انقلاب، هم از حیث کمّی و هم از نظر کیفی رشد قابل توجهی داشته است؛ به طوری که از نظر کارشناسان میزان توفیق در این حوزه قابل مقایسه با دوران پیش از انقلاب نیست. اگرچه این حوزه در سال‌های گذشته با مشکلات جدی به ویژه در زمینه کیفیت و تولید محتوا مواجه است، اما همچنان این حوزه یکی از حوزه‌های امیدوارکننده فعالان نشر برای معرفی ادبیات ایرانی به دیگر ملل است. به گفته برخی از کارشناسان، ادبیات کودک و نوجوان به دلیل داشتن مضامین فراگیر انسانی و توجه به روحیات مخاطب کودک و نوجوان، این قابلیت را دارد که با ترجمه به دیگر زبان‌ها، بتواند مسیر جهانی شدن را بپیماید.
بررسی آمار فروش رایت کتابهای ایرانی در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که بالاتر از ۸۰ درصد رایتی که فروخته شده، در حوزه کودک و نوجوان است؛ به خصوص کتاب‌هایی که به صورت مجموعه‌ای و سِری هستند؛ یا کتاب‌هایی که ادبیات کلاسیک را به زبان امروزی برای کودکان و نوجوانان بازخوانی کرده‌اند، بیشتر مورد استقبال قرار گرفته‌اند. تجربه نشریاری تهران و واکنش‌های ناشران خارجی نیز نشان داد که تصویرگری کتابهای کودک و نوجوان برگ برنده ایرانی‌ها برای ورود به بازار جهانی نشر است. انتظار این است حالا که این مقدمه برای ورود به بازار نشر جهان ایجاد شده است، تلاش کنیم استانداردهای این مهم را وارد عرصه نشر کنیم؛ هم در تولید محتوا افق جهانی داشته باشیم و هم در چاپ و انتشار کتاب‌ها.
از سوی دیگر، ادامه‌دار شدن نشریاری تهران با دائمی شدن دبیرخانه آن و دور شدن از روزمرگی این رویداد می‌تواند ده سال آینده نشر ایران را با افقی روشن مواجه کند.
انتهای پیام/؛
بدون نظر!