فرشچیان؛ از اصفهان تا نیوجرسی/ زندگی و آثار مردی که رنگ را به پرواز درآورد

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در اصفهانِ هزار نقش و هزار رنگ، در زمستان ۱۳۰۹ شمسی، کودکی به دنیا آمد که بعدها نقاشی ایرانی را دوباره تعریف کرد. محمود فرشچیان از همان آغاز، در خانه‌ای که فرش و نقش بخشی از زندگی روزمره بود، به دنیا و هنر نگاه کرد. پدرش، مردی فرهنگ‌دوست و فرش‌فروش، او را از همان کودکی به دنیای زیبایی‌شناسی آشنا کرد.

فرشچیان هفت‌ساله بود که پایش به کارگاه استاد حاج میرزا آقا امامی باز شد. زیر نظر او و بعدتر استاد عیسی بهادری ـ که خود شاگرد کمال‌الملک بود ـ رموز طراحی، رنگ‌شناسی و ظرافت نگارگری را آموخت. روزهای نوجوانی‌اش در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان گذشت؛ روزهایی که بوی آبرنگ و گواش، رنگ را به روحش دوخت. اما این آغاز راه بود.

سفر برای دیدن جهان، بازگشت برای ساختن

فرشچیان جوان، برای ادامه مسیر، به اروپا رفت و موزه‌ها، گالری‌ها و نگارخانه‌های آن‌جا را یکی‌یکی دید. تجربه رویارویی با آثار رنسانس و هنر مدرن، نگاهش را گسترش داد، بی‌آنکه ریشه‌اش را در سنت ایرانی فراموش کند. پس از بازگشت به ایران، مسئولیت‌های فرهنگی و هنری را پذیرفت، از جمله ریاست اداره ملی هنرهای ایران. او در کنار تدریس در دانشگاه تهران، شاگردانی تربیت کرد که بعدها خود ادامه‌دهنده این راه شدند.

سبک شخصی؛ شکستن قاب‌های سنت

مینیاتور ایرانی پیش از او عمدتاً روایت‌گر ادبیات کهن بود: صحنه‌های شاهنامه، خمسه نظامی یا داستان‌های عاشقانه. فرشچیان این هنر را از حصر ادبیات بیرون آورد، موضوعات اجتماعی، مذهبی و عرفانی به آن افزود و با خطوط سیال و پرتحرک و رنگ‌های درخشان، به آن روحی تازه بخشید. او نه‌تنها فضا را پویا کرد، بلکه نسبت انسان و طبیعت و نیروهای ماورایی را به زبان تصویری بازتعریف کرد.

رازهای چند اثر ماندگار از فرشچیان

شام غریبان – اثری که در سال ۱۳۹۴ در کاخ‌موزه سعدآباد رونمایی شد، بدون تصویر چهره‌ها، تنها با دستان و حرکات بدن، فاجعه کربلا را روایت می‌کند. رنگ‌بندی‌اش چالش‌برانگیز بود، چرا که هیچ صورتی در آن به کار نرفت. این اثر به آستان امام رضا(ع) اهدا شد.

فرشچیان درباره اثر شام غریبان گفته است: «کشیدن تابلوی «شام غریبان» از نظر رنگ‌بندی بسیار مشکل بود، صورتی در تابلو نیست. دست‌ها، حرکت و پاها نشان دهنده فاجعه‌ای است که بر خاندان عصمت و طهارت گذشته است. سعی کرده‌ام که با حرکت‌های دست، فاجعه را نشان دهم بدون اینکه صورتی در آن باشد.»

تابلوی شام غریبان و آسمان چهارم – یکشنبه ۱۵ شهریور ۱۳۹۴ – با حضور محمدجواد ظریف وزیرِ وقتِ امور خارجه و مسعود سلطانی‌فر رئیس سازمان میراث فرهنگی در موزه استاد فرشچیان واقع در کاخ سعدآباد رونمایی شدند.
در این عکس استاد فرشچیان مشغول بیانِ توضیحاتی درباره تابلوی شام غریبان است.

آسمان چهارم – تصویری از لحظه معراج پیامبر(ص) که جبرئیل از ترس سوختن پرهایش نمی‌تواند بالاتر برود. پرها آرام در حال ریزش‌اند، بی‌آنکه لحظه‌ای معنویت صحنه کمرنگ شود.

تابلوی آسمان چهارم هم سال ۱۳۹۴ – در موزه استاد فرشچیان واقع در کاخ سعدآباد رونمایی شد.

استاد فرشچیان در مقابل تابلوی آسمان چهارم ایستاده است.

استاد محمود فرشچیان در کنار تابلوی آسمان چهارم توضیحاتی را بیان می‌کند.
در این تصویر محمدجواد ظریف وزیرِ وقتِ امور خارجه و مسعود سلطانی‌فر رئیسِ وقتِ سازمان میراث فرهنگی دیده می‌شوند.

استاد فرشچیان در حال بیان توضیحاتی درباره تابلوی آسمان چهارم

«عصر عاشورا»؛ تابلویی که حتی رهبر انقلاب را به گریه انداخت

عصر عاشورا – یکی از مشهورترین تابلوهای مذهبی او که اسب بی‌سوار امام حسین(ع) را پس از واقعه به تصویر می‌کشد. نگاه این اسب، اشک را بی‌اختیار جاری می‌کند.

رهبر انقلاب دهم شهریور ۱۳۷۲ درباره تابلوی عصر عاشورای استاد محمود فرشچیان گفته بودند: «من هر وقت تابلوی آقای فرشچیان را که خود ایشان چند سال قبل به من داده نگاه کرده‌ام، گریه کرده‌ام؛ با این‌که من سینه‌ام پُر است از روضه‌های صبح عاشورا و عصر عاشورا. چه کسی بیشتر از ماها می‌داند که در این‌باره چه نوشته‌اند و چه خوانده‌اند و چه گفته‌اند؟
می‌گویند آدمهایی که اهل این چیزها هستند، خودشان گریه نمی‌کنند؛ ولی ما در عین‌حال که این همه روضه بلدیم، آقای فرشچیان دارد روضه‌یی می‌خواند که ماها را می‌گریاند. این چه هنر پُرفایده و پُرمغز و پُرمعنایی است که یک‌نفر هنرمند می‌تواند این حالت را به وجود بیاورد؟»

«آزمون بزرگ» و «رمی جمره»؛ نقاشی‌هایی که نبرد خیر و شر را جاودانه کردند

آزمون بزرگ – روایت قربانی شدن حضرت اسماعیل(ع) به دست پدرش ابراهیم(ع). ترکیب رنگ‌های اعجاب‌آور و حضور فرشتگان، صحنه را از روایت صرف به تجربه‌ای عرفانی بدل کرده است.

سال خلق اثر: سال ۱۳۶۷ خورشیدی
سبک: نگارگری
تکنیک: آکریلیک
محل نگهداری: موزه استاد فرشچیان، کاخ موزه سعدآباد

تابلوی قربانی شدن حضرت اسماعیل یکی از شاهکارهای استاد فرشچیان است.
فرشچیان در روز عید قربان سال ۱۳۷۶ قلم به دست می‌گیرد و با دلی آکنده از عشق تصویری چنین زیبا را نقش می‌زند، تصویری که با ۷ ماه کار مداوم سرانجام به پایان می رسد و آنچنان زیبا و هنرمندانه رنگ و نقش درهم می‌آمیزد که زبان هر بیننده‌ای را به تحسین وا می‌دارد.
این رنگ‌های اعجاب انگیز و این تصویر و نقش خیال انگیز، شرح امتحانی بزرگ برای انسانی بزرگ است. امتحانی سخت برای پدری پیر که سال‌ها در انتظار فرزندی بود و بشارتی که خداوند در قرآن مجید به ابراهیم (ع) می‌دهد.
حضرت ابراهیم را به هنگام اجرای فرمان الهی و حضرت اسماعیل را نیز در حالتی که دستان و چشمانش بسته شده، می‌بینید. در سمت و سوی دیگر تابلو، فرشتگان الهی به چشم می‌خورند که به صورتی عینی به تصویر کشیده شده‌اند و با ابلاغ پیام الهی به حضرت ابراهیم، از او می‌خواهند که دست از قربانی کردن پسرش بکشد.

رمی جمره – تصویر نبرد با شیطان، جایی که حضرت ابراهیم(ع) سنگ‌ها را به سوی آتش وسوسه پرتاب می‌کند. در این اثر، سبز پاکی و آتش وسوسه، مقابل هم ایستاده‌اند.

نام اثر: «رمی جمره» (امتحان سخت)
خالق اثر: استاد محمود فرشچیان
جنس: مقوای بدون اسید
سبک: نگارگری
تکنیک: اکریلیک
ابعاد: ۵۸×۸۳ س.م.
تاریخ خلق اثر: ۱۳۸۵ و تاریخ اهدا: ۱۳۸۹
محل نگهداری: موزه آستان قدس رضوی

یکی از مناسک حج که در سه محل بین مکه و منا معروف به «جمرات ثلاث» انجام می‌شود، پرتاب ۲۱ قطعه سنگ یا ریگ به طرف سه نماد شیطان است.
در این تابلو، حضرت ابراهیم (ع) در حالی که فرزندش اسماعیل را در آغوش دارد، در حال پرتاب سنگ به سوی شیطان است.
استاد فرشچیان این تابلوی نفیس را در سال ۸۵ خورشیدی به سبک نگارگری، در ابعاد ۵۸ در ۸۳ سانتیمتر از جنس مقوای بدون اسید و با تکنیک اکریلیک به تصویر کشیده است.
در ترکیب‌بندی و فرم این اثر، ترکیبات رنگی متنوعی به کار رفته است که مهم‌ترین آن، استفاده از رنگ‌های سبزمایه به‌عنوان نماد تقدّس و بهره‌گیری از رنگ‌های فرعی سبز برای ایجاد حالت‌های مدرن است.
در زمینه پشت تصویر، درخت و گیاه و کوهی که متصل به ابر است مشاهده می‌شود و در مقابل، مکانی که شیطان فرضی حضور دارد و براساس آیات قرآن کریم که شیطان از جنس آتش آفریده شده است، با رنگ‌های آتشین به چشم می‌خورد که این تضاد رنگ‌ها، تناسب موضوع و مفهوم را در پی داشته است.

فراتر از نقاشی؛ دغدغه فرهنگ

فرشچیان فقط نقاش نبود؛ او سه دهه برای تأسیس «دانشگاه هنرهای سنتی» تلاش کرد. بارها گفت که نه سمت می‌خواهد، نه مقام، تنها به فکر حفظ و ترویج هنر اصیل ایران است. او از واردات صنایع دستی و افول جایگاه فرش ایران انتقاد می‌کرد و این را نشانه ضعف در آموزش و حمایت از هنر سنتی می‌دانست.

موزه فرشچیان؛ خانه‌ای برای میراث

در سال ۱۳۸۰ موزه‌ای در مجموعه سعدآباد تهران به نام او افتتاح شد. ساختمانی از دوران قاجار، زمانی محل زندگی رضا پهلوی، که بعدها بیش از ۷۰ اثر او را در خود جای داد. در بدو افتتاح، این موزه به عنوان یکی از موزه‌های استاندارد ایران معرفی شد.

موزه فرشچیان در خطر است / روایت سرقت و تخریب آثار بی‌همتای فرشچیان

موزه محمود فرشچیان در مجموعه کاخ سعدآباد، همیشه امن و آرام نماند. یک بار در ساعات خلوت، یکی از خدمه موزه چند طراحی او را از قاب جدا کرد و به سرقت برد. هرچند فردای آن روز دستگیر شد، اما هرگز نگفت آثار کجاست. آن طرح‌ها، ساده اما ارزشمند، دیگر هیچ‌گاه پیدا نشدند.

سال‌ها بعد، زنگ خطری دیگر به صدا درآمد: خبرهایی از نگهداری نامناسب و غیرحرفه‌ای آثار منتشر شد. گفته می‌شد که تعدادی از تابلوها دچار اعوجاج، چسبندگی به شیشه و قاب شده‌اند؛ نتیجه‌ی نبود سیستم کنترل دقیق دما و رطوبت. تصاویر یک اثر آسیب‌دیده در فضای مجازی دست‌به‌دست شد و نگرانی دوستداران هنر را برانگیخت.

مجموعه سعدآباد واکنش روشنی نشان نداد. برخی مدیران پاسخ‌گویی را به نامه‌نگاری‌های رسمی موکول کردند و توضیحات معدود هم هرگز به‌طور عمومی منتشر نشد. در حالی که کارشناسان هشدار می‌دادند هر روز تأخیر در نصب تجهیزات مناسب، می‌تواند به آثار استاد فرشچیان لطمه بزند، زمان می‌گذرد و سکوت ادامه دارد.

دو تصویر بالا، عکس‌هایی است که مربوط به تخریبِ برخی از آثار محمود فرشچیان در موزه‌ی این هنرمند واقع در مجموعه‌ی کاخ سعدآباد است.

وقتی آثار فرشچیان سفیر فرهنگ ایران در جهان شد

محمدجواد ظریف، وزیر خارجه وقت، از آثار فرشچیان به عنوان بهترین سفیر فرهنگی یاد می‌کرد. او این آثار را به نمایندگان کشورهای مختلف هدیه می‌داد و می‌گفت که هیچ کتاب یا اثر دیگری تا این اندازه معنویت و انسان‌دوستی ایرانیان را منتقل نمی‌کند. حتی پرمدعاترین دیپلمات‌ها هم، در برابر این تابلوها، به سکوت می‌افتادند.

واپسین سال‌ها و وداع

فرشچیان در ایالت نیوجرسی آمریکا زندگی می‌کرد، اما دلش با ایران بود. تا واپسین روزها، می‌کشید و طرح می‌زد. موضوعاتش گاهی مذهبی، گاهی عرفانی، و گاهی اجتماعی بودند؛ اما همیشه حامل پیام امید، نور و مبارزه با ظلم. در مرداد ۱۴۰۴، خبر درگذشت او در ۹۵ سالگی، جامعه هنر ایران و دوستدارانش در سراسر جهان را سوگوار کرد.

میراث ماندگار

امروز، هر اثر فرشچیان نه‌فقط تابلویی بر دیوار، که صفحه‌ای از تاریخ هنر معاصر ایران است. او توانست با وفاداری به ریشه‌ها و جسارت در نوآوری، مینیاتور ایرانی را دوباره به زبان بین‌المللی بدل کند. میراث او، در قاب‌ها و در دل کسانی که روزی رنگ‌هایش را دیده‌اند، جاودان خواهد ماند.

فرم و ترکیب‌بندی

فرم‌های منحنی و دایره‌ای، ترکیب‌های مثلثی و عمودی، در کنار حذف عمدی عناصر اضافی، مخاطب را به جوهر معنایی اثر می‌برد—از تکنیک‌های فرشچیان برای انتقال مفاهیم عرفانی و مذهبی.

نقش قاب و حاشیه

در آثار سنتی، قاب فقط محدودکننده نیست؛ فرشچیان از آن به‌عنوان بخشی از بیان هنری خود بهره برده. قاب‌هایی که گاهی شکسته، منحنی یا از جنس نقش و رنگ‌اند و بخشی از روایت اثر.

استفاده نمادین از رنگ

رنگ‌هایی مثل سبز (پاکی)، سفید (معنویت)، و خطوطی نرم و انتزاعی، در خدمت فضاسازی‌های معنوی هستند. او به جای تصویرگری صریح، احساسی را به تصویر می‌کشید.

نمادگرایی عناصر

پرندگان، فرشتگان، اسب‌ها و طبیعت، در قلم فرشچیان نمادهایی از روح، مبارزه، معنویت و آزادی هستند. تصاویرش، روایت شاعرانه‌ای‌اند که برخاسته از حافظ، فردوسی و مفاهیم عرفانی‌اند.

انتهای پیام/